Błonica została praktycznie wyeliminowana w Europie dzięki szczepieniom, niemniej nadal stanowi zagrożenie w endemicznych rejonach Azji, Afryki, Ameryki Południowej. Przypadki importowanej błonicy są zgłaszane co roku. Unia Europejska oferuje kilka szczepionek multiwalentnych dla dzieci, młodzieży i dawek przypominających dla dorosłych, zwłaszcza starszych. Prawdziwe ryzyko stwarzają tzw. ruchy antyszczepionkowe, które w niektórych regionach kraju obejmują 0,5% niezaszczepionych dzieci i zagrażają osiągnięciu odporności populacyjnej (herd immunity).

W poprzednim numerze „Leku w Polsce” (nr03/2025) wyjaśniałam, skąd się wzięły łacińskie nazwy lues i syphilis. Kontynuując temat, opiszę etymologię nazw polskich określających wiadomą chorobę.

Zanim do nich przejdę, jeszcze kilka słów o terminie syphilis. Wiemy już, co opisywałam w poprzednim numerze, że nazwę stworzył włoski poeta Girolamo Fracastoro w swoim poemacie Syphilis sive morbus Galicus – „Syfilis albo choroba galijska” i wzięła się ona od imienia Syphilus, które nosił pewien pasterz. Skąd jednak takie imię i co ono oznacza? Teorii na ten temat jest kilka: 1. od wyrazu sysphilos – „przyjaciel świń”, gr. σῦς [sys] – „świnia” i φίλος [philos] – „przyjaciel, miłośnik”; 2. od wyrazu symphilos – „kochający wzajemnie”, od gr. συμφιλέω [symphileo] – „wzajemnie kochać”; 3. od imienia Sypilus – według mitologii imię syna Niobe, która została ukarana przez bogów śmiercią swoich wszystkich dzieci; 4. połączenie słów Sypilus + Phyllis, gdzie Phyllis to mitologiczne imię  królewny trackiej, która z żalu za ukochanym zamieniła się w drzewo migdałowe, a jego kształt przypomina ludzi chorujących na kiłę.

Witaminy z grupy B są witaminami rozpuszczalnymi w wodzie, działającymi jako koenzymy enzymów podstawowych dla funkcjonowania komórki.  Spośród 9 witamin to B₁, B₆ i B₁₂ odgrywają szczególną rolę w układzie nerwowym. Ich udział w neurogenezie, mielinizacji, neurotransmisji i regeneracji czyni je niezbędnymi dla rozwoju mózgu, funkcji poznawczych i zdrowia psychicznego. Witamina B₁ odgrywa ważną rolę  w czynności złącza nerwowo-mięśniowego oraz w neuroprzekaźnictwie. Jest również niezbędna w metabolizmie glukozy, gdyż dostarcza energii do procesów zachodzących w komórkach nerwowych, a także do produkcji kwasów nukleinowych, neuroprzekaźników i osłonek mielinowych. Ponadto przypuszcza się, że pełni funkcje antyoksydacyjne. Z kolei witamina  B₆ działa jako koenzym w syntezie neuroprzekaźników (w tym GABA), kluczowych dla komunikacji między komórkami nerwowymi. Natomiast witamina B₁₂ bierze udział w syntezie osłonek mielinowych otaczających i chroniących nerwy obwodowe, ułatwiając ich regenerację. Do istotnych objawów neurologicznych niedoboru tych witamin należy polineuropatia obwodowa, a także osłabiony próg odczuwania bólu, zaburzenia poznawcze. Pojawiają się równiż pojedyncze doniesienia sugerujące związek niedoboru witaminy B₁₂ z występowaniem bólów kręgosłupa.

Zaparcia to częsta dolegliwość wśród pacjentów. Standardowe metody leczenia obejmują preparaty doustne i doodbytnicze. Ciekawą alternatywą są mikrowlewki doodbytnicze. Mała objętość, wysoka skuteczność i wysoki poziom bezpieczeństwa sprawiają, że mogą być z powodzeniem stosowane u różnych grup pacjentów.

Zaparcia definiowane są według Kryteriów Rzymskich IV jako zaburzenie czynnościowe przewodu pokarmowego, charakteryzujące się zmniejszoną częstotliwością wypróżnień, trudnościami w oddawaniu stolca lub też uczuciem niepełnego wypróżnienia. Zgodnie z najnowszymi wytycznymi zaparcia diagnozuje się, gdy u pacjenta występują co najmniej dwa z następujących objawów przez minimum 3 miesiące (z początkiem objawów co najmniej 6 miesięcy przed diagnozą): wysiłek podczas defekacji, grudkowaty lub twardy stolec, uczucie niepełnego wypróżnienia, uczucie przeszkody/blokady w odbycie, konieczność manualnej pomocy przy wypróżnieniu oraz mniej niż 3 spontaniczne wypróżnienia tygodniowo.

Rośliny lecznicze od wieków wykorzystywane są w terapii dolegliwości wątroby oraz układu pokarmowego. Przykładem takich roślin są ostropest plamisty oraz karczoch zwyczajny. Wyciągi z ostropestu zawierają sylimarynę, czyli kompleks flawonolignanów, które wykazują właściwości przeciwzapalne i antyoksydacyjne oraz wspierają ochronę i regenerację hepatocytów. Z kolei jednym z kluczowych składników karczocha zwyczajnego jest kwas fenolowy – cynaryna. Dzięki jej obecności wyciąg z karczocha cechuje się działaniem: żółciopędnym, hepatoprotekcyjnym,  przeciwutleniającym, przeciwwirusowym oraz moczopędnym. Oba surowce wspierają prawidłowe funkcjonowanie wątroby, chronią ją przed toksynami i są dobrze tolerowane.

Atopowe zapalenie skóry (AZS) to przewlekła choroba zapalna skóry, charakteryzująca się okresami zaostrzeń i remisji. Do jej głównych objawów należą: suchość skóry, uporczywy świąd oraz zmiany wypryskowe o typowej lokalizacji. AZS dotyka zarówno dzieci, jak i dorosłych, znacząco obniżając jakość życia. Terapia obejmuje unikanie czynników wyzwalających, codzienną pielęgnację skóry oraz leczenie farmakologiczne, głównie miejscowe. Podstawowymi lekami są glikokortykosteroidy (GKS) i inhibitory kalcyneuryny. Wybór terapii jest indywidualny, uwzględnia nasilenie i czas trwania objawów, lokalizację zmian, wiek pacjenta, jego preferencje, a także koszt i dostępność leku. Podniesienie kwalifikacji farmaceutów w zakresie AZS jest kluczowe, ponieważ wiedza o profilaktyce i prawidłowym stosowaniu leków warunkuje skuteczność i bezpieczeństwo terapii.

W historii, którą chcę przedstawić, cofniemy się najpierw do XV w., a potem jeszcze dalej do bliżej nieokreślonego czasu w dziejach ludzkości. Ta straszna choroba, która przez wieki towarzyszyła ludziom i przenosiła się w szybkim tempie, przeistaczając się w końcu w epidemię, znana była pod różnymi nazwami, wskazującymi m.in. na kraj, z którego dotarła. Obecnie w różnych pozycjach naukowych przedstawiane są rozmaite hipotezy dotyczące jej początków.

Refluks jest powszechnym zaburzeniem, które w momencie, gdy staje się częste i uciążliwe, należy określać mianem choroby. W takim przypadku często wymaga długotrwałego leczenia, które może wiązać się z działaniami niepożądanymi i  nadzorem lekarza. Obecnie istnieją skuteczne i bezpieczne opcje leczenia oparte na sprawdzonych klinicznie naturalnych substancjach, które nie wpływają negatywnie na mikroflorę jelitową.

Wapń, magnez i cynk to pierwiastki szczególnie zaangażowane w rozwój wzrastającego organizmu: w budowę kości, zębów, funkcjonowanie układu nerwowego i szeregu enzymów. Witamina D jest związkiem o wielokierunkowym działaniu, a liczne badanie wskazują, że jej niedobory w okresie dziecięcym mogą mieć negatywne skutki zdrowotne w przyszłości. Artykuł pokazuje przegląd wybranych zagadnień związanych z wpływem tych substancji na organizm podczas wzrostu.

Glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium majus L.) jest cenną rośliną leczniczą stosowaną od starożytności. Niniejszy artykuł przedstawia jej wielokierunkowe działanie wynikające z bogatego składu chemicznego. Do najważniejszych związków glistnika należą: alkaloidy, związki polifenolowe (kwasy fenolowe i flawonoidy), kwasy organiczne, karotenoidy i białka. Ziele glistnika działa spazmolitycznie na mięśnie gładkie dróg żółciowych, przeciwwirusowo, przeciwnowotworowo, przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybiczo. Pomimo właściwości leczniczych ziele glistnika przy długotrwałym stosowaniu wykazuje również działanie hepatotoksyczne. Dlatego niezmiernie ważna jest wiedza pacjentów na temat ograniczeń w stosowaniu tej cennej rośliny.

Kontynuujemy temat o terminach z przyrostkiem -rrhoea, zapoczątkowany w numerze 1/2025 „Leku w Polsce”. 

W języku starogreckim (dalej: gr.) wyraz ῥοή [rhoe] lub ῥοία [rhoia] znaczy „płynienie, wyciek”. Pisownię tych wyrazów wyjaśniałam w poprzednim tekście. Z tych słów w języku łacińskim, na wzór greckiego διάρροια [diarrhoia] „biegunka”, utworzono przyrostek w trzech postaciach -rrhoë (czytaj: roe), -rrhoea, -rrhea (czytaj: rea) o znaczeniu „płynienie, wypływ, wydzielanie”. Dwie kropki nad literą ë w łacinie oznaczają, że w połączeniu samogłosek aë lub oë trzeba je wymówić oddzielnie, ponieważ łacińskie (dalej: łac.) dwugłoski ae i oe zwykło się wymawiać jako jedna samogłoska „e”.

Refluks i zgaga to częsta dolegliwość. Standardowe terapie obejmują leki syntetyczne. Obecnie dostępne są terapie alternatywne wykorzystujące naturalne kompleksy roślinne. Ich skuteczność i bezpieczeństwo potwierdzają liczne badania naukowe.

Choroby przewodu pokarmowego, szczególnie choroba refluksowa przełyku (Gastroesophageal Reflux Disease; GERD) oraz dyspepsja czynnościowa (Functional dyspepsia; FD) stanowią jeden z najczęstszych problemów zdrowotnych współczesnego społeczeństwa. Według danych epidemiologicznych GERD dotyka nawet 40% populacji w krajach rozwiniętych, przy czym zgaga i regurgitacja – typowe objawy refluksu – występują  u ok. 20% dorosłych mieszkańców krajów zachodnich. Co istotne, rzeczywiste rozpowszechnienie tych dolegliwości może być jeszcze większe, ponieważ wiele osób stosuje na własną rękę leki dostępne bez recepty i nie konsultuje swoich problemów z lekarzem, co utrudnia precyzyjne oszacowanie skali problemu.

Detoksykacja (syn.: detoksyfikacja), czyli oczyszczanie lub odtruwanie organizmu, kojarzy się najczęściej  z terapiami uzależnień, jednak również oznacza wspomaganie organizmu w fizjologicznych procesach usuwania szkodliwych produktów przemiany materii. W niektórych przypadkach ze względu na nadmiar związków toksycznych, spowodowany np. niewłaściwą dietą lub pracą w szkodliwych warunkach, należy rozważyć zastosowanie metod wspomagających te procesy. Dużą rolę w naturalnym procesie detoksykacji odgrywają wątroba oraz nerki, dlatego terapie wspomagające oczyszczanie organizmu powinny uwzględniać surowce zielarskie, które wpływają na  prawidłowe funkcjonowanie tych narządów. Cenionymi surowcami zielarskimi wspomagającymi wątrobę są liście lub całe ziele karczocha zwyczajnego oraz łuski i nasiona ostropestu plamistego. Natomiast do ziół poprawiających funkcjonowanie nerek zalicza się liść i korzeń pokrzywy oraz liść brzozy.

Salvia apiana Jeps., znana jako szałwia biała, jest gatunkiem endemicznym pochodzącym z Ameryki Północnej. Roślina ta była tradycyjnie wykorzystywana przez rdzennych mieszkańców Kalifornii w celach leczniczych oraz obrzędowych i przypisywano jej właściwości uspokajające, przeciwbólowe, przeciwzapalne oraz przeciwprzeziębieniowe. W ostatnich latach zauważalny jest wzrost zainteresowania tym gatunkiem. Badania naukowe wykazały, że części nadziemne szałwii białej zawierają olejek eteryczny, diterpenoidy, kwasy fenolowe oraz flawonoidy, natomiast w korzeniach obecne są diterpenoidy, w tym tanszinony. Badania aktywności biologicznej wykazały, że wyciągi z części nadziemnych oraz z korzeni omawianego gatunku mają działanie przeciwzapalne, antyoksydacyjne, przeciwbólowe, przeciwcukrzycowe, przeciwnowotworowe oraz przeciwdrobnoustrojowe. Na podstawie tych wyników można stwierdzić, że szałwia biała może odgrywać istotną rolę w fitoterapii, szczególnie w leczeniu zaburzeń metabolicznych oraz chorób neurodegeneracyjnych.